Ο φυλοκαθορισμός, δηλαδή η διαδικασία που καθορίζει αν ένα έμβρυο θα γίνει θηλυκό ή αρσενικό άτομο, είναι μια πολύπλοκη υπόθεση, που δε χωράει σε καλούπια και δεν υπακούει σε κανόνες χωρίς εξαιρέσεις. Στην προσπάθειά μας να απλοποιήσουμε το ζήτημα του φυλοκαθορισμού, πραγματοποιούμε επικίνδυνες γενικεύσεις, οι οποίες μπορούν να οδηγήσουν σε σοβαρά ατοπήματα. Όπως και να έχει, αν επικεντρωθούμε στον άνθρωπο, μπορούμε να αναφέρουμε μερικά στοιχεία, έστω κι αν αυτά δεν είναι τόσο λεπτομερή.

Έχουμε ακούσει πολλές φορές ότι το φύλο στον άνθρωπο καθορίζεται από την παρουσία ή απουσία του φυλετικού χρωμοσώματος Υ. Δηλαδή, αν ένα άτομο διαθέτει στο γονιδίωμά του το συγκεκριμένο χρωμόσωμα, τότε είναι αρσενικό, ενώ αν δεν το διαθέτει, είναι θηλυκό. Από τα παραπάνω συμπεραίνεται ότι κάποιες γενετικές πληροφορίες που βρίσκονται στο Υ χρωμόσωμα (και που δεν υπάρχουν σε κανένα άλλο χρωμόσωμα, φυλετικό ή αυτοσωμικό) καθορίζουν τη δημιουργία του αρσενικού φαινοτύπου. Έτσι, αν ένα ωάριο (που πάντα περιέχει το Χ χρωμόσωμα) γονιμοποιηθεί από ένα σπερματοζωάριο που τυχαίνει να περιέχει επίσης το Χ χρωμόσωμα, τότε το ζυγωτό θα έχει χρωμοσωμική σύσταση ΧΧ. Η απουσία του χρωμοσώματος Υ και, κατ’ επέκταση, των γενετικών πληροφοριών που προκαλούν τη δημιουργία του αρσενικού φαινοτύπου, έχει ως αποτέλεσμα τη μετατροπή αυτού του ζυγωτού σε θηλυκό άτομο. Τι γίνεται, όμως, στην περίπτωση που ένα ωάριο γονιμοποιηθεί από ένα σπερματοζωάριο που περιέχει το Υ χρωμόσωμα; Θα μπορούσε εύκολα να ισχυριστεί κάποιος ότι το ζυγωτό με χρωμοσωμική σύσταση ΧΥ θα γίνει αρσενικό άτομο. Τελικά, έτσι θα γίνει. Αρχικά, όμως, ο “στόχος” αυτού του εμβρύου είναι να μετατραπεί και πάλι σε θηλυκό άτομο! Αυτό οφείλεται στην αργοπορία της έκφρασης κάποιων γενετικών πληροφοριών του Υ χρωμοσώματος, οι οποίες σχετίζονται με την αρρενοποίηση, δηλαδή με τον καθορισμό του αρσενικού φαινοτύπου. Αν, λοιπόν, με κάποιο τρόπο, “φιμώναμε” τις συγκεκριμένες γενετικές πληροφορίες, τότε το έμβρυο θα μετατρεπόταν σε θηλυκό άτομο, παρά την παρουσία του Υ χρωμοσώματος! Θα είχαμε, δηλαδή, θηλυκό άτομο με χρωμοσώματα ΧΥ. Επειδή, όμως, αυτό δε συμβαίνει φυσιολογικά, το “ξύπνημα” (έστω και αργοπορημένο) των γενετικών πληροφοριών αρρενοποίησης του Υ χρωμοσώματος, θα αναγκάσει το έμβρυο να γίνει αρσενικό, παρά την αρχική “επιδίωξή” του να γίνει θηλυκό.

Υπάρχουν διάφορες παρεξηγήσεις γύρω από το ζήτημα της αναισθησίας, κατά τη διάρκεια μιας εγχείρησης. Είναι λογικό ο κόσμος να μπερδεύει τις έννοιες της αναισθησίας, της αναλγησίας και της μυοχαλάρωσης. Τα αναισθητικά φάρμακα χορηγούνται προκειμένου ο ασθενής να εισέλθει σε μια κατάσταση “ύπνου”, κατά την οποία χάνει την επαφή με το περιβάλλον. Στόχος, δηλαδή, των αναισθητικών φαρμάκων είναι να μη θυμάται ο ασθενής και όχι να μην πονάει. Η καταστολή της αίσθησης του πόνου είναι αρμοδιότητα των αναλγητικών φαρμάκων, που χορηγούνται παράλληλα. Στο σημείο αυτό, είναι λογικό να αναρωτηθεί κάποιος αν είναι δυνατό να νιώθει ο ασθενής πόνο, ενώ βρίσκεται υπό αναισθησία. Η απάντηση είναι ναι. Υπάρχουν ενδείξεις που φανερώνουν τον πόνο που νιώθει ο “κοιμισμένος” ασθενής, με σπουδαιότερη την ταχυσφυγμία (ταχυκαρδία), η οποία γίνεται αντιληπτή από τo ηλεκτρονικό μηχάνημα (monitor), στο οποίο είναι συνδεδεμένος ο εγχειριζόμενος. Για διάφορους λογους, δεν είναι σωστό να νιώθει πόνο ο ασθενής, οπότε χορηγούνται αναλγητικά φάρμακα για να σταματήσει το δυσάρεστο αυτό αίσθημα. Όσο για τα μυοχαλαρωτικά φάρμακα, αυτά έχουν ως στόχο τη χαλάρωση των μυών, προκειμένου να διευκολυνθούν οι γιατροί στην πραγματοποίηση ορισμένων αναγκαίων παρεμβάσεων.

Ο κούκος αποτελεί κακό συναπάντημα για αρκετά είδη πτηνών. Σε γενικές γραμμές, τα είδη των πτηνών φτιάχνουν τη φωλιά τους, στην οποία κουρνιάζουν και στην οποία εκκολάπτουν τα αυγά τους. Ο κούκος όμως, θεωρεί πως δεν υπάρχει λόγος να χτίσει τη δική του φωλιά, αφού υπάρχουν άλλες, έτοιμες. Ο θηλυκός κούκος, λοιπόν, επισκέπτεται τη φωλιά ενός άλλου είδους πτηνού, αρκεί να υπάρχουν σε αυτή αυγά. Σπρώχνει ένα ή δύο αυγά του ιδιοκτήτη ώστε να πέσουν από τη φωλιά και τοποθετεί στη θέση τους ισάριθμα δικά του αυγά. Στη συνέχεια, επισκέπτεται κι άλλες ξένες φωλιές, μέχρι να εναποθέσει τον επιθυμητό αριθμό αυγών. Η όλη διαδικασία κρατάει ελάχιστο χρόνο, έτσι ώστε να μην πιαστεί “στα πράσα” από τον ιδιοκτήτη. Καθώς οι μέρες περνούν, οι ιδιοκτήτες της φωλιάς εκκολάπτουν τα δικά τους αυγά, αλλά και τα ξένα αυγά, χωρίς να το γνωρίζουν. Και δε φτάνει μόνο αυτό. Μόλις προκύψουν οι νεοσσοί, αρχίζει η δεύτερη φάση της επιθετικής συμπεριφοράς, αυτή τη φορά από τον ίδιο το νεαρό κούκο, ο οποίος σπρώχνει έξω από τη φωλιά αυγά ή νεοσσούς που συνυπάρχουν. Έτσι, οι ιδιοκτήτες της φωλιάς βρίσκονται στη δυσάρεστη θέση να τρέφουν, εν αγνοία τους, ένα ξένο πτηνό, κανένα όμως δικό τους. Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι πολύ συχνά ο νεαρός κούκος αποκτάει μέγεθος μεγαλύτερο από τους θετούς γονείς του, μέχρι να αναπτυχθεί αρκετά και να εγκαταλείψει τη φωλιά. Επίσης εντυπωσιακό είναι το γεγονός ότι τα αυγά του κούκου έχουν εξελικτικά αποκτήσει όψη παρόμοια με την όψη των αυγών που εκδιώχνονται, προκειμένου να είναι πιο ασφαλής η παραπλάνηση των ιδιοκτητών της φωλιάς.

Οι κάκτοι είναι σίγουρα μερικά από τα πιο εντυπωσιακά και αξιοπρόσεκτα φυτά του πλανήτη. Είναι μάλλον άσχημοι στην όψη, αλλά οι περισσότεροι άνθρωποι τρέφουν αισθήματα συμπάθειας και θαυμασμού προς αυτά τα αλλόκοτα φυτά. Δικαιολογημένα! Οι κάκτοι είναι πραγματικοί survivors και μάλιστα, δε φαίνεται να δυσκολεύονται σ’ αυτό. Ζουν σε περιοχές όπου το πολύτιμο νερό είναι λιγοστό. Άρα, δεν έχουν την πολυτέλεια να το χάνουν, επειδή δύσκολα θα μπορέσουν να το αναπληρώσουν. Οι κάκτοι, λοιπόν, έχουν πλήθος προσαρμογών που συμβάλλουν στην ελαχιστοποίηση των υδατικών τους απωλειών. Ποια είναι, όμως, η σημαντικότερη αιτία για την απώλεια νερού από όλα ανεξαιρέτως τα χερσαία φυτά; Η απάντηση βρίσκεται στη διαδικασία της διαπνοής. Ξέρουμε πως ένα φυτό πρέπει να φωτοσυνθέτει για να ζήσει. Για τη φωτοσύνθεση απαιτούνται μερικά απλά συστατικά:

• νερό, το οποίο αντλείται μέσω των ριζών από το έδαφος
• διοξείδιο του άνθρακα, το οποίο απορροφάται μέσω των φύλλων από την ατμόσφαιρα
• θρεπτικά συστατικά, τα οποία περιέχονται στο νερό που αντλείται από το έδαφος

Για να καταφέρει, βέβαια, ένα φύλλο να απορροφήσει διοξείδιο του άνθρακα, είναι αναγκασμένο να ανοίξει τους μικρούς πόρους που βρίσκονται στην επιφάνειά του. Οι πόροι αυτοί ονομάζονται στόματα. Μόλις ανοίξουν, το εσωτερικό του φύλλου (που είναι πλούσιο σε νερό) έρχεται σε επικοινωνία με την ατμόσφαιρα (που είναι φτωχή σε νερό). Έτσι, παράλληλα με την είσοδο του απαραίτητου διοξειδίου, διαφεύγει νερό προς την ατμόσφαιρα. Η συγκεκριμένη διαφυγή νερού ονομάζεται διαπνοή. Όσο πιο πολλά είναι τα στόματα του φύλλου και όσο περισσότερο χρόνο παραμένουν ανοιχτά, τόσο περισσότερο νερό χάνεται. Ο κίνδυνος αφυδάτωσης (άρα και μαρασμού) είναι ορατός, αν το φυτό δεν έχει την ευκαιρία να το αναπληρώσει. Οι κάκτοι συγκαταλέγονται στα φυτά που δυσκολεύονται να βρουν καινούριο νερό για να αντικαταστήσουν αυτό που χάνουν κατά την απαραίτητη διαδικασία της φωτοσύνθεσης. Η λύση είναι να ελαχιστοποιήσουν τις υδατικές τους απώλειες. Γι’ αυτό και έχουν πολύ μικρά φύλλα. Κατά κανόνα, όσο πιο μικρό είναι ένα φύλλο, τόσο λιγότερα στόματα έχει. Επίσης, όσο πιο παχύ και σκληρό είναι ένα φύλλο, τόσο λιγότερο νερό δραπετεύει μέσω των στομάτων. Συνδυάζοντας τα δύο προηγούμενα, δεν είναι δύσκολο να καταλάβουμε πως τα φύλλα των παράξενων αυτών φυτών έχουν τη μορφή αγκαθιού. Με τον τρόπο αυτό, ο κάκτος καταφέρνει να μειώνει τις υδατικές του απώλειες, ενώ ταυτόχρονα απωθεί και πιθανούς εχθρούς που επιδιώκουν να τους φάνε, γιατί κανείς δε θα ρίσκαρε να τρυπηθεί από τα αδυσώπητα αυτά αγκάθια. Μ’ ένα σμπάρο, δυο τρυγόνια!

Ο όρος “σπέρμα” έχει διαφορετική έννοια στα ζώα και στα φυτά. Στα ζώα, λέγοντας “σπέρμα”, εννοούμε ένα υγρό που περιέχει τα σπερματοζωάρια, δηλαδή τα κύτταρα που ως στόχο έχουν να γονιμοποιήσουν τα ωάρια. Στα φυτά, όμως, με τον όρο “σπέρμα” αναφερόμαστε στο αποτέλεσμα της γονιμοποίησης. Όταν, δηλαδή, οι γυρεόκοκκοι (που είναι κάτι ανάλογο με τα σπερματοζωάρια των ζώων) ενός άνθους γονιμοποιήσουν τις σπερματικές βλάστες (που είναι κάτι ανάλογο με τα ωάρια των ζώων) ενός άλλου άνθους, τότε προκύπτει το σπέρμα (που είναι κάτι ανάλογο με το έμβρυο των ζώων). Συνηθέστερα, αντί να χρησιμοποιήσουμε τον όρο “σπέρμα”, χρησιμοποιούμε τους όρους “κουκούτσι”, “σπόρος” ή ακόμα και “καρπός”. Υπό μια οπτική, είναι λογικό. Διότι αν το έμβρυο, που ονομάζεται “κουκούτσι” ή “σπόρος”, βρεθεί σε κατάλληλες συνθήκες, θα καταφέρει να βλαστήσει και να μετατραπεί σε ώριμο φυτό. Ετσι, όταν παρακολουθούμε αμέριμνοι μια κινηματογραφική ταινία και καταβροχθίζουμε εκατοντάδες ηλιόσπορους, σημαίνει πως τρεφόμαστε με φυτικά έμβρυα! Μα το ίδιο συμβαίνει όταν καταβροχθίζουμε εκατοντάδες ποπ-κορν, τα οποία πρωτύτερα έχουμε ψήσει κιόλας! Να μην αναφερθώ στον αρακά, στα φασόλια και σε ένα πλήθος άλλων τροφών… Μετά από όλα αυτά, καταλαβαίνουμε πως το καλοκαίρι, όταν φτύνουμε τόσο απαξιωτικά τα κουκούτσια από το δροσερό καρπούζι, τα τραγανά κεράσια και τα γυαλιστερά τζάνερα (κατ’ άλλους κορόμηλα), εκσφενδονίζουμε τους σχηματισμούς που θα μπορούσαν, θεωρητικά, να αποτελέσουν ένα νέο φυτό.

Αν συγκρίνουμε τα φυτά με τα ζώα, οι διαφορές που θα βρούμε είναι τρομακτικές. Φυσικά, υπάρχουν και σημαντικότατες ομοιότητες, πράγμα που μας κάνει να πιστεύουμε πως όλοι οι οργανισμοί έχουν ένα και μοναδικό κοινό πρόγονο στην εξέλιξη. Η βιολογία των φυτών, λοιπόν, έχει τόσες διαφορές από τη βιολογία των ζώων, που ορισμένα κλασικά χαρακτηριστικά που συναντάμε στο ζωικό βασίλειο πρέπει να τα ξεχάσουμε, όταν ασχολούμαστε με το φυτικό βασίλειο. Ένα από αυτά τα χαρακτηριστικά είναι ο μέσος χρόνος ζωής. Δεν εννοώ πως η έννοια αυτή είναι πλήρως ανύπαρκτη στο φυτικό βασίλειο. Εννοώ όμως, πως τα όριά της δεν είναι τόσο στενά, όσο στο ζωικό βασίλειο. Ας πάρουμε για παράδειγμα τον άνθρωπο. Ο άνθρωπος έχει μέσο χρόνο ζωής τα 70 περίπου χρόνια. Αυτό σημαίνει πως ένας άνθρωπος μπορεί να πεθάνει στα 65 ή στα 56 ή στα 90 ή στα 87 ή στα 42 ή ακόμα και στα 104. Αποκλείεται όμως να βρούμε άνθρωπο που να έχει φτάσει τα 150. Ακόμα κι αν η ζωή του διαρκέσει πολύ, είναι καταδικασμένος να πεθάνει μέσα σε κάποια “λογικά” πλαίσια. Ανάλογα ισχύουν και για ένα σκύλο, που έχει μέσο όρο ζωής τα 15 χρόνια. Αποκλείεται να βρούμε σκύλο 25 ετών. Δεν ισχύει όμως το ίδιο σε όλα τα φυτά (ιδιαίτερα στα δέντρα). Ασφαλώς, υπάρχουν φυτά που υπακούουν σε κάποιους στενούς κανόνες. Για παράδειγμα, η μαργαρίτα είναι ένα μονοετές φυτό. Δε θα ζήσει παραπάνω από μερικούς μήνες. Τι γίνεται όμως με μια βελανιδιά; Πόσο ζει μια βελανιδιά; Υπήρξαν βελανιδιές που ξεράθηκαν μετά από μερικά χρόνια ζωής, επειδή ένα παθογόνο μικρόβιο ή ένα επιβλαβές έντομο ή μια ανόητη παρέμβαση του ανθρώπου τού προξένησε ανεπανόρθωτο κακό. Αν όμως δε συμβεί αυτό το ανεπανόρθωτο κακό, η βελανιδιά μπορεί να συνεχίσει και να συνεχίσει και να συνεχίσει να ζει για αρκετές εκατοντάδες χρόνια. Το ίδιο συμβαίνει με τα πουρνάρια, τα πεύκα, τους πλάτανους, τις καστανιές, τους ευκάλυπτους, τα ελαιόδεντρα και πολλά άλλα. Έτσι, σε ποικίλα μέρη του πλανήτη συναντάμε φυτά, των οποίων ο χρόνος ζωής είναι εντυπωσιακός. Στη λίμνη της Καστοριάς υπάρχει πλάτανος άνω των 900 ετών. Σε δάσος της California υπάρχει σεκόγια (είδος τεράστιου πεύκου) σχεδόν 4000 ετών. Ίδια περίπου είναι η ηλικία ενός κυπαρισσιού στο Ιράν και μιας καστανιάς στη Σικελία. Στο νομό Χανίων, ένα ελαιόδεντρο αγγίζει τα 3000 χρόνια. Και πότε θα πεθάνουν αυτά τα δέντρα; Κανείς δεν ξέρει. Δε φαίνεται να υπάρχει κάποιο χρονικό όριο. Εμείς ευχόμαστε να μην εμφανιστεί ο παράγοντας που θα τα οδηγήσει στον τερματισμό της ζωής τους. Μακάρι να ζήσουν άλλα τόσα χρόνια, αν φυσικά αυτό είναι δυνατό.

Αν μας ρωτήσουν ποιο είναι το πιο έντονο άσπρο χρώμα που μπορούμε να φέρουμε στο νου μας, είναι πολύ πιθανό να δώσουμε ως απάντηση το άσπρο του χιονιού. Υπάρχουν κάποια είδη θηλαστικών, των οποίων το χρώμα μιμείται με ιδιαίτερα επιτυχημένο τρόπο το απόλυτο λευκό του χιονιού. Φυσικά, αυτό συμβαίνει γιατί ζουν στο απέραντο λευκό των χιονισμένων ή παγωμένων τοπίων του βόρειου πόλου, οπότε πρέπει υποχρεωτικά να μοιάζουν με το φόντο στο οποίο ζουν, προκειμένου να μη γίνονται αντιληπτά από τα θηράματά τους (εφόσον κυνηγούν) ή από τους θηρευτές τους (εφόσον κυνηγιούνται). Ένα από αυτά τα είδη θηλαστικών είναι η πολική αρκούδα. Θα περίμενε κανείς πως το τρίχωμα της αρκούδας αυτής είναι λευκό. Αν, όμως, πάρουμε ένα δείγμα τριχώματος από αυτό το μεγαλόπρεπο ζώο, θα διαπιστώσουμε πως δεν έχει χρώμα! Το τρίχωμα είναι άχρωμο και διάφανο. Ακόμα μεγαλύτερη εντύπωση προκαλεί η διαπίστωση πως το δέρμα της πολικής αρκούδας, που βρίσκεται κάτω από το διάφανο τρίχωμά της, είναι μαύρο! Ο συνδυασμός του διάφανου τριχώματος πάνω στο μαύρο υπόστρωμα στο οποίο “φυτρώνει”, απορροφά και ανακλά τις ακτίνες φωτός του ήλιου κατά τέτοιο τρόπο, ώστε τελικά να σχηματίζεται στα μάτια μας η εικόνα του λευκού χρώματος.